ابن‌زبر ابوسلیمان بن عبدالله ربعیاِبْنِ زَبْر، ابو سلیمان بن عبدالله بن احمد بن ربیعة بن زَبْر رَبَعی (۲۹۸- ۳۷۹ق/۹۱۱- ۹۸۹م)، محدث و مورخ دمشقی می‌باشد. ۱ - پدرپدرش ابو محمد عبدالله بن احمد (د ۳۲۹ق/۹۴۱م) قاضی دمشق بود و نسبش به نزار بن مَعدبن عدنان می‌رسد. [۱]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۶، ص۲۵۶-۲۵۷، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۲ - ولادتابوسلیمان در رَقّه به دنیا آمد. [۲]
ابن حجر، احمد، «رفع الاصر عن قضاة مصر»، کتاب الولاة و کتاب القضاة کندی، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م.
۳ - اساتیداز پدر خویش [۳]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۶، ص۲۵۸، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
و ابومحمد عبدالله سُلَمی، [۴]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق (تراجم حرف العین)، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش شکری فیصل و دیگران، دمشق، مجمع اللغة العربیة.
ابوالقاسم بَغَوی، [۵]
ابن ماکولا، علی، الاکمال، ج۴، ص۱۶۳، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
جُماهر بن محمد زَمْلَکانی، محمد بن خُرَیم، محمد بن فیض غسّانی، سعید بن عبدالعزیز، محمد بن ربیع جِیْزِی، ابوبکر بن ابی داوود و دیگران حدیث روایت کرده است. [۶]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۹۶-۹۹۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
۴ - زندگیاز زندگی او چندان اطلاعی در دست نیست. نقل کرده‌اند که تصانیف او باعث اعجاب ابوجعفر طحاوی شده و به ابن زَبْر گفته است که شما (مؤلفین) داروسازان و ما (فقها) پزشکان هستیم. [۷]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۹۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
۵ - وثاقتابن ماکولا [۸]
ابن ماکولا، علی، الاکمال، ج۴، ص۱۶۳، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
او را ثقه شمرده و کتّانی نیز وثوق و امانت او را ستوده است. [۹]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۹۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
۶ - شاگرداناسماعیل بن محمد بَرْزی مُقری صوفی [۱۰]
یاقوت، البلدان، ج۱، ص۵۶۴.
، مکی بن محمد بن عمر مؤدب، [۱۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۹، ص۳۸۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/ ۱۹۳۰م
، ابوتمام رازی، عبدالغنی بن سعید، محمد و احمد فرزندان عبدالرحمان ابن ابی نصر، محمد بن عوف مزنی، ابونصر بن جبّان و دیگران از ابن زَبر روایت کرده‌اند. [۱۲]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۹۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
۷ - وفاتابن زبر در جمادی الاولی ۳۷۹/ اوت ۹۸۹ درگذشت. [۱۳]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۹۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
کتانی وفات او را در ۳۷۷ق/۹۸۷م دانسته است. [۱۴]
ابن حجر، احمد، «رفع الاصر عن قضاة مصر»، کتاب الولاة و کتاب القضاة کندی، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م.
۸ - آثار۸.۱ - الوفیاتمعروفترین تألیف ابن زَبْر - که اکنون از وجود آن اطلاعی در دست نیست - تاریخ او به نام الوفیات است. این تاریخ از سال اول هجرت/۶۲۲م آغاز و به ۳۳۸ق/۹۴۹م منتهی شده است. بر این کتاب، که حاجی خلیفه عنوان وفیات النَقَلة را بدان داده به ترتیب ابومحمد عبدالعزیز کتانی (د ۳۶۶ق/۹۷۷م)، ابومحمد هبةالله بن احمد اکفانی (د ۴۸۵ق/۱۰۹۲م) و ابوالحسن علی بن مفضّل مقدسی ذیل نوشته‌اند. ذیل علی بن مفضل تا ۵۸۱ق/۱۱۸۵م می‌رسد. بر آن ذیل، ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (د ۶۵۶ق/۱۲۵۸م) ذیلی بزرگ در ۳ مجلد نوشت و آن را التکملة لوفیات النقلة نام نهاد. [۱۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۲۰۱۹-۲۰۲۰.
بر تکمله منذری گروهی دیگر ذیل نوشتند که سخاوی [۱۶]
سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، ص۳۳۳، به کوشش فرانتز روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
و حاجی خلیفه [۱۷]
سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، ص۳۳۳، به کوشش فرانتز روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
، از آن‌ها نام برده‌اند. ابن خلکان [۱۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۷، ص۵۸.
و ابن حجر [۱۹]
ابن حجر، احمد، «رفع الاصر عن قضاة مصر»، کتاب الولاة و کتاب القضاة کندی، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م.
در مواردی از کتاب ابن زَبر استفاده برده‌اند. دیگر آثار ابن زَبر که نسخه‌هایی از آن‌ها بر جای مانده، از این قرار است.۸.۲ - اخبار ابن ابی ذئببخشی از این نوشته، درباره سرگذشت ابن ابی ذئب هشام بن شعبه، فقیه اهل مدینه است. نسخه خطی مورخ ۵۸۳ق/۱۱۸۷م آن در ظاهریه [۲۰]
ظاهریه، خطی، (التاریخ و ملحقانه)، ص۲۱۹.
موجود است. در پاره‌ای مآخذ I/۲۰۴) ابن ابی ذئب را محمد بن عبدالرحمان بن مغیره، قاضی کوفی، معرفی کرده‌اند.۸.۳ - تاریخ مولد العلماء و وفیاتهمکه نسخه خطی مورخ ۷۰۵ق/ ۱۳۰۵م آن در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. منجّد بر آن است که این کتاب همان وفیات النقله ابن زبر بوده است. [۲۱]
ظاهریه، خطی، (التاریخ و ملحقانه)، ص۲۲.
۸.۴ - وصایا العلماء عند حضور الموتکه نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های ظاهریه دمشق و بلدیه اسکندریه موجود است، اینکه سزگین کتاب المُنتَفی من اخبار الاصمعی را از ابن زبر دانسته درست نیست، زیرا این کتاب نوشته پدر ابن زبر، ابومحمد عبدالله بن احمد است. [۲۲]
ابن زبر، عبدالله، «المنتقی من اخبار الاصمعی»، به کوشش عزالدین تنوخی، مجلة المجمع العلمی العربی، س ۱۳، شم ۷ و ۸، دمشق، ۱۳۵۴ق/۱۹۲۵م.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن حجر، احمد، «رفع الاصر عن قضاة مصر»، کتاب الولاة و کتاب القضاة کندی، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م. (۲) ابن خلکان، وفیات. (۳) ابن زبر، عبدالله، «المنتقی من اخبار الاصمعی»، به کوشش عزالدین تنوخی، مجلة المجمع العلمی العربی، س ۱۳، شم ۷ و ۸، دمشق، ۱۳۵۴ق/۱۹۲۵م. (۴) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق (تراجم حرف العین)، به کوشش شکری فیصل و دیگران، دمشق، مجمع اللغة العربیة. (۵) ابن ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م. (۶) حاجی خلیفه، کشف. (۷) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/ ۱۹۳۰م. (۸) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۹) سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتز روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۰) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م. (۱۱) ظاهریه، خطی، (التاریخ و ملحقانه). (۱۲) منجد، صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، ۱۹۷۸م. (۱۳) یاقوت، بلدان. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زبر»، ج۳، ص۱۲۶۰. |